Natuuractiviteit: buitenspelen met stenen

Update op 12 januari 2023
Kunstwerken maken met stenen

Buitenspelen kan op veel manieren. Met stenen bijvoorbeeld kun je leuk spelen. Keilen over het water, torentjes bouwen, maar je kunt er ook kunstwerken mee maken.

Stenen spreken tot de verbeelding, ielk kind vindt weleens een steen die hij niet kan laten liggen. De steen voelt lekker of ziet er mooi of apart uit. Elke steen is uniek.

Stenen vertellen de geschiedenis van de aarde. Kiezelsteentjes – of grind – zijn stukken van een berg die door wind, water en klimaatinvloeden in de loop van miljoenen jaren in stukjes breekt. De brokstukken worden door de zwaartekracht en water langzaamaan richting zee verplaatst. De stukken steen waren oorspronkelijk vaak groot en ruw, maar sleten door het constante rollen en botsen af tot ronde kiezels. Hoe langer de kiezels onderweg zijn, hoe ronder en kleiner ze worden. Om te eindigen als zand.

Het grind dat wij nu vinden, kwam via rivieren en ijsmassa´s ons land binnen tot wel 2,5 miljoen jaar geleden. Omdat rivieren vaak gesteentelagen van verschillende ouderdom doorsnijden, komen de kiezels uit de rivier uit bijna alle perioden van de aarde.

Een lesje geologie:

Stenen uit de ijstijd

Glaciaal grind kwam ons land in tijdens het Pleistoceen. Het Saalien (een geologisch tijdvak binnen het Pleistoceen 150.000 jaar geleden) was de laatste grote ijstijd waarin het Scandinavische landijs tot de lijn Haarlem-Utrecht-Nijmegen kwam. Zo’n ijsmassa schuurde over de grond en nam daarbij gesteente op. Toen de ijsmassa’s smolten bleef een deel van het meegevoerde puin achter. De rest werd door smeltwaterstromen verder vervoerd. In Noord- en Oost-Nederland liggen daarom nu nog grindpakketten uit Scandinavië en het Oostzeegebied.

mammoeten in ijstijd

Grind dat ons land binnenkwam via landijs is goed te herkennen. Het is vaak minder afgerond dan brokken gesteente die door rivieren zijn aangevoerd. Gedeeltelijk omhuld door ijs, werden de stenen namelijk goed beschermd waardoor ze hun ruwe vorm behielden. Stenen die onder in de ijsmassa over de bodem schuurden, zijn vaak wél afgevlakt en vertonen zogenoemde gletsjerkrassen.

Het grind van landijs en smeltwaterstromen bestaan onder andere uit graniet, gneiss en porfier.

Verschillende rivierstenen

Riviergrind kwam tijdens het Kwartair naar Nederland. In die tijd stroomden de rivieren harder en hadden ze een bredere bedding dan nu. Riviergrind vind je daardoor zelfs in de uiterwaarden. Vooral bovenstrooms, vlakbij de oorsprong van de rivier, werd grind afgezet, omdat het de rivieren daar hard genoeg stroomden om de zware brokstukken te kunnen verplaatsen. Tegenwoordig volgen onze rivieren rustig hun hoofdbedding. Het water is niet krachtig genoeg meer om de kiezels mee te nemen, die blijven tegenwoordig op de bodem liggen.

Stenen stapelen is leuk!

Kiezels uit de Ardennen

De rivieren kwamen uit de Ardennen in België en het Rijnlandmassief in Duitsland, maar ook uit verder gelegen streken zoals de Vogezen (Maas en Rijn), Scandinavië en de Baltische staten (Eridanosrivier). Daar komen dus ook onze stenen vandaan.

Aan kleine witte ronde kiezelsteentjes in Limburg, meegenomen door de Maas, kun je dat nog duidelijk zien. Dit zogeheten melkkwarts komt uit de Belgische Ardennen. De Ardennen zijn enorm oud, ze ontstonden zo’n 300 miljoen jaar geleden toen Afrika en Europa tegen elkaar opbotsten. Deze bergen zijn in de loop van de tijd flink afgesleten.

In het gebergte vind je kwartsgangen. Dat zijn breuken en sleten in de rots, die werden opgevuld door mineralen uit het diepe warme grondwater dat door de spleten stroomde (hydrothermale afzettingen). De door de mineralenafzetting dichtgegroeide spleten heten ganggesteenten. Is dit mineraal kwarts, dan heet het gangkwarts. Het is nu nog te herkennen aan witte strepen in stenen.

Stenen verzamelen

Vuursteen, jaspis en kwarts

Ook aan andere soorten stenen herken je de herkomst. Maasgrind afkomstig uit Noordoost-Frankrijk en België herken je aan een hoge concentratie vuursteen (tot zelfs 50%) en de aanwezigheid van kalksteen. Je vindt het in de Roerdalslenk in Midden-Limburg en oostelijk Noord-Brabant en in de Limburgse Maasterrassen.

De Rijn bracht grind vanuit onder andere de Eifel, Sauerland en de Alpen naar Midden- en Zuid-Nederland. Dit Rijngrind is herkenbaar aan de hoge concentratie kwarts en de afwezigheid van kalksteen. Bijzonder aan dit grind is dat het de halfedelsteen jaspis bevat. Jaspis komt alleen voor in een klein gedeelte van Duitsland lang de rivier de Nahe, een zijrivier van de Rijn.

Buitenspelen natuuractiviteit

Oostelijke rivieren en de Eridanos (een voormalig immens riviersysteem dat inmiddels is verdwenen door ijsmassa’s in Noord-Europa) voerden grind aan vanuit het Oostzeegebied. Het betreft vooral verweerde kristallijne gesteenten. Dit grind is herkenbaar aan de hoge concentratie transparante kwarts.

Buitenspelen goed voor kinderen

Stenen herkennen

Wil je samen steentjes determineren om te bepalen waar ze vandaan komen (leuke aanvulling op de aardrijkskundeles), dan kun je in Google Play diverse gratis apps downloaden, sommige met advertenties. Zoals de gratis app Mineralen met foto’s en informatie over de chemische formule, samenstelling en hardheid van stenen.

Een andere is de Engelstalige Geology Toolkit Lite, een leuke app voor het onderwijs waarmee mineralen en gesteente kunt onderzoeken zonder petrografische microscoop.

Waar vind je kiezelstenen?

Tot zover de informatie over stenen voor de kleine onderzoekers. Samengevat: kiezelstenen zijn heel oud, komen uit verschillende landen en zien er heel verschillend uit. Er zijn grote en kleine kiezels, mooi afgerond en hoekig en met verschillende kleuren. De kleuren, maten en vormen houden allemaal verband met de herkomst van het grind.

Waar vind je ze? Vuursteen vind je in Limburg en Oost-Brabant, zwerfkeien in Drenthe en verder is het grindpad voor je huis een goede vindplaats. Daarnaast zijn er nog drie plekken in Nederland waar je kunt ‘schatzoeken’.

Het strand bij De Krim op de noordelijke punt van het eiland Texel ligt bezaaid met steentjes van 1 tot 4 cm doorsnede. Ze zijn door de branding uit stenenvelden op de bodem van de Noordzee meegenomen. Die stenenvelden ontstonden tijdens het Saalien. Het zijn dikke keileemlagen met stenen die zijn afgezet onder het landijs dat vanuit Scandinavië naar het zuiden schoof. (Ook de stenen van de hunebedden in Drenthe zijn met die stroom meegekomen.) Na het Saalien verweerde het keileem en kwamen veel stenen los aan de oppervlakte te liggen.

Het strand en de duinen van de Tweede Maasvlakte bestaan uit zand dat ver uit de kust is opgezogen en bij de Eerste Maasvlakte is opgespoten. Je vindt er veel fossielen van onder andere mammoeten en veel stenen. Die zijn anders dan die van De Krim op Texel. Hier heeft nooit landijs gelegen, dus er liggen geen noordelijke zwerfstenen. Op de stranden van de Tweede Maasvlakte ligt vooral zuidelijk grind dat is meegenomen door de Rijn en de Maas uit de Ardennen en de Duitse middelgebergten.

Een derde vindplaats zijn de stranden bij Petten en Camperduin die zijn opgespoten met zand vanuit de diepere Noordzeebodem. Hier vind je niet alleen stukjes grind, maar ook grotere zwerfkeien die tijdens de voorlaatste ijstijd werden meegenomen vanuit Scandinavië.

Lees verder over zwerfstenen op het strand.

Kunst met stenen

Kiezelstenen vormen met hun verscheidenheid een leuke grondstof voor kunstwerken. Ik vond twee kunstenaars die ware kunstwerken maken van kiezelstenen en er zelfs verhalen mee uitbeelden.

Zo vertelt Nizar Ali Badr (Engelstalige link) met stenen verhalen over vluchtelingen. Deze Syrische kunstenaar verzamelt de kiezels aan de kust van de Middellandse Zee en legt er prachtige beeltenissen mee die hij vervolgens fotografeert. Hij maakte al meer dan 10 duizend van deze kunstwerken die het tragische verhaal van het Syrische volk beschrijven.

Kunst maken met kinderen

Zijn foto’s kun je zien in zijn boek Stepping Stones.

Nog een stenen kunstenaar

Stefano Ferlano is geboren bij de zee en zoekt al sinds zijn jeugd steentjes met bijzondere vormen. Toen zijn zoontje Davide 3 jaar oud was, droeg hij zijn fascinatie voor stenen op hem over. Nu maken ze samen prachtige composities van stenen. Ze plakken ze op houten plankjes zodat het schilderijtjes worden.

Maak een kunstwerk met grind

Je kunt natuurlijk kiezels bestellen, maar het is veel leuker om zelf op een mooie plek naar mooie steentjes te zoeken. En daarmee kunstwerken te maken die je net als Stefano op een plankje plakt.

Ik ben erg benieuwd wat je maakt. Post je een fotootje in de Facebookgroep van Ouders van Nature?

👉 Lees ook de blog over schatten ontdekken in stenen.

Foto’s:
Liggen vrouw door stenenkunstenaar Stefano Furlani
IJstijd in Noord-Spanje door Mauricio Antón  onder Creative Commons 
Vuursteen door Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed onder Creative Commons

 

Laat een reactie achter

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Winkelwagen
Don`t copy text!
Scroll naar boven